स्थानीय सरकार : जन निर्वाचित पदाधिकारीहरुको काम, कर्तव्य अधिकार
टिप्पणीकार
अधिवक्ता श्री वसन्त राज अधिकारी
१. नेपालको संविधानमा व्यवस्था गरिएको गाउँपालिका तथा नगरपालिकाको एकल अधिकार सुची उल्लेख गर्नुहोस् ?
नेपालको संविधान, २०७२ को अनुसूची–८ मा उल्लेख भए बमोजिम देहाय बमोजिमको २२ वटा एकल अधिकार सुची हुनेछ ।
अनुसूची ८
(धारा ५७ को उपधारा (४), धारा २१४ को उपधारा (२), धारा २२१ को उपधारा (२) र धारा २२६ को उपधारा (१) सँग सम्बन्धित)
स्थानीय तहको अधिकारको सूची
१. नगर प्रहरी
२. सहकारी संस्था
३. एफ. एम. सञ्चालन
४. स्थानीय कर (सम्पत्ति कर, घर बहाल कर, घर जग्गा रजिष्ट्रेशन शुल्क, सवारी साधन कर), सेवा शुल्क दस्तुर, पर्यटन शुल्क, विज्ञापन कर, व्यवसाय कर, भूमिकर (मालपोत), दण्ड जरिवाना, मनोरंजन कर, मालपोत संकलन
५. स्थानीय सेवाको व्यवस्थापन
६. स्थानीय तथ्यांक र अभिलेख संकलन
७. स्थानीय स्तरका विकास आयोजना तथा परियोजनाहरु
८. आधारभूत र माध्यमिक शिक्षा
९. आधारभूत स्वास्थ्य र सरसफाई
१०. स्थानीय बजार व्यवस्थापन, वातावरण संरक्षण र जैविक विविधता
११. स्थानीय सडक, ग्रामिण सडक, कृषि सडक, सिंचाई
१२. गाउँ सभा, नगर सभा, जिल्ला सभा, स्थानीय अदालत, मेलमिलाप र मध्यस्थताको व्यवस्थापन
१३. स्थानीय अभिलेख व्यवस्थापन
१४. घर जग्गा धनि पुर्जा वितरण
१५. कृषि तथा पशुपालन, कृषि उत्पादन व्यवस्थापन, पशु स्वास्थ्य, सहकारी
१६. ज्येष्ठ नागरिक, अपांगता भएका व्यक्ति र अशक्तहरुको व्यवस्थापन
१७. बेरोजगारको तथ्यांक संकलन
१८. कृषि प्रसारको व्यवस्थापन, सञ्चालन र नियन्त्रण
१९. खानेपानी, साना जलविद्युत आयोजना, वैकल्पिक ऊर्जा
२०. विपद व्यवस्थापन
२१. जलाधार, वन्यजन्तु, खानि तथा खनिज पदार्थको संरक्षण
२२. भाषा, संस्कृति र ललितकलाको संरक्षण र विकास
प्रश्न नं.२ गाउँपालिकाका अध्यक्ष र नगरपालिकाका प्रमुखका काम, कर्तव्य र अधिकारहरु के के हुन् ?
उत्तर :
गाउँपालिकाका अध्यक्ष तथा नगरपालिकाका प्रमुखका काम, कर्तव्य र अधिकारहरु निम्नलिखित बमोजिम रहेका छन् :
२.१ सभा तथा कार्यपालिकाको बैठक बोलाउने ।
२.२ बैठकको अध्यक्षता गर्ने ।
२.३ सभा तथा कार्यपालिकाको बैठकमा कार्यसुची तथा प्रस्ताव पेश गर्ने/गराउने ।
२.४ बार्षिक कार्यक्रम तथा बजेट सभामा पेश गर्ने ।
२.५ सभाको अधिवेशन आह्वान र अन्त्य गर्ने ।
२.६ सभा तथा कार्यपालिकाको निर्णय कार्यान्वयन गर्ने ।
२.७ कार्यपालिकाको दैनिक कार्यको सामान्य रेखदेख, निर्देशन र नियन्त्रण गर्ने ।
२.८ उपाध्यक्ष वा उपप्रमुख, कार्यपालिकाका सदस्य तथा प्रमुख प्रशासकीय अधिकृतलाई काजमा खटाउने ।
२.९ कानुन बमोजिम स्थानीय तहवाट गर्नुपर्ने प्रमाणित र सिफारिस गर्ने ।
२.१० गाउँपालिका वा नगरपालिकाको सम्पत्ति आम्दानी कागजपत्र सुरक्षीत गर्ने ।
२.११ गाउँपालिका तथा नगरपालिकाको समिति तथा उपसमितिको कामको रेखदेख गर्ने ।
२.१२ सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा गुनासो व्यवस्थापन गर्ने ।
२.१३ सात दिन भन्दा बढी कार्यालय बाहिर रहने भएमा उपाध्यक्ष वा उपप्रमुखलाई कार्यबाहक दिने र उनीहरु पनि अनुपस्थित रहेमा कुनै सदस्यलाई तोक्नेछन् ।
२.१४ सभा वा कार्यपालिकाले तोकेको अन्य काम ।
३. गाउँपालिकाको उपाध्यक्ष र नगरपालिकाको उपप्रमुखको काम, कर्तव्य र अधिकार
उत्तर
गाउँपालिकाको उपाध्यक्ष र नगरपालिकाको उपप्रमुखको काम, कर्तव्य र अधिकार निम्नलिखित रहेका छन् :
परिच्छेद ८
न्यायिक कार्य सम्बन्धी व्यवस्था
दफा ४६. न्यायिक समितिः
गाउँपालिका तथा नगरपालिकामा संविधानको धारा २१७ बमोजिमको एक न्यायिक समिति रहनेछ ।
३.१ न्यायीक समितिको संयोजक भै कार्य गर्ने ।
३.२ अध्यक्ष वा प्रमुखको अनुपस्थितिमा उनिहरुले गर्दै आएको कार्यभार सम्हाल्छन् ।
३.३ गैरसरकारी संघ संस्थाको क्रियाकलापको समन्वय गर्ने ।
३.४ उपभोक्ता हित संरक्षण सम्बन्धी कार्यको समन्वय गर्ने ।
३.५ योजना तथा कार्यक्रमको अनुगमन तथा सुपरिवेक्षण गर्ने र प्रतिवेदन बैठकमा पेश गर्ने ।
३.६ सभा र कार्यपालिकावाट गठित समितिको काममा सहजीकरण र समन्वय गर्ने ।
३.७ सात दिन भन्दा बढी कार्यालय बाहिर रहने भएमा अध्यक्ष वा प्रमुखलाई जानकारी दिने ।
३.८ अध्यक्ष वा प्रमुखले तोकेको अन्य कार्य गर्ने ।
४. वडाध्यक्षको काम, कर्तव्य र अधिकार
उत्तर :
वडाध्यक्षको काम, कर्तव्य अधिकार निम्नलिखित बमोजिम रहेका छन् :
४.१ वडा समितिको अध्यक्ष भै काम गर्ने ।
४.२ वडा समितिको सदस्यको काममा समन्वय र सहजीकरण गर्ने ।
४.३ वडाको विकासको लागि योजना, बजेट तथा कार्यक्रम तयार गरि स्वीकृतिका लागि गाउँपालिका वा नगरपालिकामा पेश गर्ने ।
४.४ वडावाट कार्यान्वयन हुने योजना तथा कार्यक्रम कार्यान्वयन गर्ने ।
४.५ वडावाट कार्यान्वयन हुने योजना तथा कार्यक्रम अनुगमन तथा समिक्षा गर्ने ।
४.६ नाता प्रमाणित गर्ने ।
४.७ नागरिकता र त्यसको प्रतिलिपीको सिफारिस गर्ने ।
४.८ बहाल करको लेखाजोखा सिफारिस गर्ने ।
४.९ बन्द घर तथा कोठा खोल्न रोहवरमा बस्ने ।
४.१० मोही लगत कट्टाको सिफारिस गर्ने ।
४.११ घर/जग्गा करको लेखाजोखा सिफारिस गर्ने ।
४.१२ जन्म मिति प्रमाणित गर्ने ।
४.१३ व्यापार/व्यवसाय बन्द भएको, सञ्चालन नभएको वा हुँदै नभएको सिफारिस गर्ने ।
४.१४ विवाह प्रमाणित वा अविवाहित प्रमाणित गर्ने ।
४.१५ नि:शुल्क वा सशुल्क स्वास्थ्य उपचारको सिफारिस गर्ने ।
४.१६ वडावाट जारी हुने सिफारिस तथा अन्य कागजलाई अंग्रेजी भाषामा समेत सिफारिस तथा प्रमाणित गर्ने ।
४.१७ घर पातल प्रमाणित गर्ने ।
४.१८ व्यक्तिगत विवरण प्रमाणित गर्ने ।
४.१९ जग्गा धनी दर्ता प्रमाण पुर्जामा घर कायम गर्ने सिफारिस गर्ने ।
४.२० कुनै व्यक्तिको नाम, थर, वतन, जन्ममिती फरक भएमा सो व्यक्ति एउटै हो भनी सिफारिस गर्ने ।
४.२१ नाम, थर, जन्ममिति संशोधनको सिफारिस गर्ने ।
४.२२ जग्गा धनी दर्ता प्रमाण पुर्जा हराएको सिफारिस गर्ने ।
४.२३ कित्ताकाट गर्न सिफारिस गर्ने ।
४.२४ संरक्षक प्रमाणित गर्ने, संस्थागत तथा व्यक्तिगत संरक्षक सिफारिस गर्ने ।
४.२५ जीवितसंगको नाता प्रमाणित गर्ने ।
४.२६ जीवित रहेको सिफारिस गर्ने ।
४.२७ हकवाला वा हकदार प्रमाणित गर्ने ।
४.२८ नामसारी गर्न सिफारिस गर्ने ।
४.२९ जग्गाको हक सम्बन्धमा सिफारिस गर्ने ।
४.३० उद्योग ठाउँसारी गर्न सिफारिस गर्ने ।
४.३१ आधारभुत बिद्यालय खोल्न सिफारिस गर्ने ।
४.३२ जग्गा मुल्यांकन सिफारिस गर्ने ।
४.३३ विद्यालयको कक्षा थप गर्न सिफारिस गर्ने ।
४.३४ अशक्त, असहाय, अनाथको पालनपोषणका लागि सिफारिस गर्ने ।
४.३५ वैवाहिक अङ्गिकृतको नागरिकताको सिफारिस गर्ने ।
४.३६ आर्थिक अवस्था कमजोर तथा सम्पन्न रहेको सम्बन्धि सिफारिस गर्ने ।
४.३७ विद्यालय ठाउँसारीको सिफारिस गर्ने ।
४.३८ धारा तथा विद्युत जडानको सिफारिस गर्ने ।
४.३९ कानुनले प्रत्यायोजित अन्य सिफारिस वा प्रमाणित गर्ने ।
५. कार्यपालिका सदस्यको काम, कर्तव्य र अधिकार
उत्तर :
कार्यपालिका सदस्यको काम, कर्तव्य र अधिकार निम्नलिखित बमोजिम रहेकोे छ :
५.१ कार्यपालिकाको बैठकमा सक्रियता पुर्वक भाग लिने ।
५.२ अध्यक्ष वा प्रमुखले तोकेको बिषयगत क्षेत्रको संयोजक वा प्रमुख भै तोकिएको कार्य गर्ने ।
५.३ सात दिन भन्दा बढी कार्यालय बाहिर रहने भएमा अध्यक्ष वा प्रमुखलाई जानकारी दिने ।
५.४ कार्यपालिकाले तोकेको अन्य काम गर्ने ।
६. गाउँपालिका तथा नगरपालिकाले सम्पादित काम, कर्तव्य र अधिकार
उत्तर :
गाउँपालिका तथा नगरपालिकावाट सम्पादित काम, कर्तव्य अधिकार निम्नलिखित बमोजिम रहेका छन् :
उपदफा (१) बमोजिमको अनुसूची ८ को स्थानीय तहको एकल अधिकार सुचीको सर्वसामान्यतामा प्रतिकूल असर नपर्ने गरी गाउँपालिका तथा नगरपालिकाको काम, कर्तव्य र अधिकार देहाय बमोजिम हुनेछः–
६.१ नगर प्रहरी सञ्चालन ।
६.२ सहकारी संस्था ।
६.३ एफएम सञ्चालन ।
६.४ स्थानीय कर सेवा शुल्क तथा दस्तुर ।
६.५ स्थानीय सेवा व्यवस्थापन ।
६.६ स्थानीय तथ्यांक अभिलेख संकलन ।
६.७ स्थानीय स्तरका विकास आयोजना तथा परियोजना ।
६.८ आधारभूत माध्यमिक शिक्षा ।
६.९ आधारभूत स्वास्थ्य र सफाइ ।
६.१० स्थानीय बजार व्यवस्थापन, वातावरण संरक्षण र जैविक विविधता ।
६.११ गाउँसभा, नगरसभा, मेलमिलाप र मध्यस्थताको व्यवस्थापन ।
६.१२ स्थानीय अभिलेख व्यवस्थापन ।
६.१३ जग्गा धनी दर्ता प्रमाण पुर्जा वितरण ।
६.१४ कृषि तथा पशुपालन, कृषी उत्पादन व्यवस्थापन वा पशु स्वास्थ्य सहकारी ।
६.१५ जेष्ठ नागरिक, अपाङ्गता भएका व्यक्ति र अशक्तहरुको व्यवस्थापन ।
६.१६ बेरोजगारको तथ्यांक संकलन ।
६.१७ कृषि प्रसारको व्यवस्थापन, सञ्चालन र नियन्त्रण ।
६.१८ खानेपानी, साना जलविद्युत योजना, वैकल्पिक उर्जा ।
६.१९ विपद् व्यवस्थापन ।
६.२० जलाधार, बन्यजन्तु, खानी तथा खनिज पदार्थको संरक्षण ।
६.२१ भाषा, संस्कृति र ललितकलाको संरक्षण र विकास ।
७. गाउँपालिका र नगरपालिकाको संघ संस्था सम्बन्धि काम, कर्तव्य र अधिकार
उत्तर :
गाउँपालिका र नगरपालिकाको संघ, संस्था सम्बन्धि काम, कर्तव्य अधिकार निम्नलिखित बमोजिम रहेका छन् :
७.१ गैरसरकारी संघ संस्था उपभोक्ता समिति, सहकारी संस्था लगायतका सामाजिक तथा सामुदायिक संघ/ संस्थाले स्थानीय तहसंगको समन्वयमा रहि कार्यसम्पादन गर्नुपर्नेछ ।
७.२ तर कुनै अन्तर्राष्ट्रिय गैरसरकारी संघ/संस्थाले स्थानीय तहसँग समन्वयमा काम गर्दा त्यस्तो कामका लागि नेपाल सरकारको पुर्व स्वीकृति लिएको हुनुपर्नेछ ।
७.३ स्थानीय तहसँग भएको सम्झौताको आधारमा कुनै अध्ययन, सर्वेक्षण वा कार्यक्रम सञ्चालन गर्नेछ ।
७.४ संघ/संस्थाले आफ्नो बार्षिक योजना, कार्यक्रम तथा बजेटमा समावेश गराउने ।
७.५ स्थानीय तहले तोकेको संयुक्त अनुगमन तथा प्रगति प्रणाली अपनाउने ।
७.६ यसको विपरित कुनै संघ/संस्थाले काम गरेमा स्थानीय तहले त्यस्तो काम कारबाहीको कार्यान्वयनमा रोक लगाउन सक्नेछ ।
८. उपसंहार :
संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक व्यवस्थाको बहाली पश्चात् राज्य पुनर्संरचना गरि ७ प्रदेश जिल्ला -७७ र स्थानीय तह - ७५३ अन्तर्गत महानगरपालिका - ६ उपमहानगरपालिका - ११ नगरपालिका - २७६ गाउँपालिका - ४६० वडा संख्या - ६७४३ रहेका छन् । स्थानीय सरकार सञ्चालन ऎन, २०७४ बमोजिम ऎतिहासिक स्थानीय तह निर्वाचन २०७४ वाट पहिलो अवधिको पदाधिकारीहरुको पदपूर्ति पश्चात् कार्यसम्पादन भैरहेको अवस्था छ । निर्वाचन पश्चात् चार बर्षको समयावधि पूरा भएको अवस्था छ । अब एक बर्ष मात्र बाँकी रहेकोे छ । तसर्थ, उक्त अवधिमा सारभुत रूपमा स्थानीय तह स्थानीय सरकारको कार्यसम्पादन समस्या, भौतिक स्रोत साधन, दक्ष कर्मचारी जनशक्तिको अभाव एवम् समग्रमा चुनौतीपूर्ण रहेको अवस्था रह्यो ।
प्रथमतः संरचना, जनशक्ति, नीतिगत कानुनी कार्यविधिको अभाव, अधिकार क्षेत्रको स्पष्टता नरहेको, स्रोत साधनको न्युनता, विश्वव्यापी कोरोना भाइरस "कोभिड -१९" को संक्रमण, रोकथाम, नियन्त्रण, उपचारको जटिलता अवस्था सँग गुज्रनु पर्यो । तथापि यस्तो विषम परिस्थितिजन्य अग्निपरिक्षाको अवस्थामा पनि केहि पालिकाहरुमा विवाद, पद्धतिको अभाव, कार्यान्वयन चरणमा असजिलो र अस्पष्ट रहे पनि समग्रमा सकारात्मक दिशातर्फ अभिमुख रहेको, बिश्वब्यापी कोरोना भाइरसको संक्रमण रहेकोे वर्तमान सन्दर्भमा झण्डै २ बर्षको अवधिमा स्थानीय पदाधिकारी एवम् जनप्रतिनिधिको भुमिका सह्राहनिय रह्यो ।
स्थानीय तह स्थानीय सरकारको तुलनामा प्रदेश सरकार समेत अकर्मण्यतामा रहेको, ठोस नीति कानुन कार्यविधि, दुर दृष्टि (Vision) उद्देश्य (mission) रणनीतिक योजना (strategic planning) र लक्ष्य (Goal) सुस्पष्ट रुपमा निर्धारण गर्न सफ़ल हुन नसकेको अवस्था रह्यो । वाग्मती, गण्डकी, लुम्बिनी, कर्णाली र सुदुर पश्चिम समेत ५ वटाको नामाकरण भएको र बाँकी एक र दुई नम्बर प्रदेशको नामाकरण हुन बाँकी रहेको छ । प्रदेश सरकार पनि बिबादास्पद नै रहे । अझ संघीय सरकार को अवस्था झन विवादित, राजनीतिक अकर्मण्यतामा गुज्रिएको अवस्था रह्यो । संसद विघटन पुनः पुनर्गठन हुँदै सर्वोच्च अदालत, निर्वाचन आयोगका निकायको सक्रियता रहन पुग्यो ।
सन्दर्भ सामग्रीहरु (Reference Materials)
१. नेपालको संविधान, २०७२
२. स्थानीय सरकार सञ्चालन ऎन, २०७४ संशोधन सहित
३. महिला तथा बालबालिकाका कानुनी हक तथा अधिकार बारे अत्यावश्यक जानकारी पुस्तिका प्रकाशक : मुक्त कमलरी विकास मञ्च ।
लेखक परिचय :
अधिवक्ता श्री वसन्त राज अधिकारी
(एम.ए. बी.एल. बी.ए. बी.एड.)
पुर्व उपसचिव, नेपाल सरकार
[बिहीबार ८ असोज २०७८ शुभम्]
Comments
Post a Comment